Smilje i sumpor: dva vojnička dnevnika 1916-1919

Knjiga Smilje i sumpor prati sudbine dvojice vršnjaka koji su mobilisani u čuvene đačke bataljone 1914–1915. godine i koji su, prolazeći kroz neka od najgorih iskustava Prvog svetskog rata u Srbiji, beležili svoje doživljaje u dnevnicima.

Do sada neobjavljeni dnevnici Dragoljuba Rankovića i Milutina Ristića dragoceni su ne samo zato što su, brigom njihovih porodica, sačuvani u celini, već i zato što pokazuju različita lica i različite posledice koje je Prvi svetski rat imao za sasvim mlade ljude koji su se u njemu našli. Rat je Dragoljuba Rankovića ostavio invalidom u dvadeset i četvrtoj godini, dok je Milutina Ristića suočio sa prizorima stradanja koji su uticali na njegove odluke za vreme nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu.

Danas, kada smo suočeni sa činjenicom da je veliki broj ličnih zapisa iz Prvog svetskog rata nepovratno izgubljen, objavljivanje dnevnika se čini dvostruko važnim zadatkom. Prešavši iz okvira porodičnih istorija u javni prostor, dnevnici ne pružaju samo uvid u život vojnika na Solunskom frontu ili u afričkim bolnicama nego pokreću i neka od ključnih pitanja za razumevanje istorije Prvog svetskog rata. Koja su svedočanstva, kada i zašto objavljena, a koja nisu? Kojim svedocima i kakvim sećanjima je dat glas? Kojim tekstovima je publika, u različitim periodima, poklanjala pažnju, a kojima nije? I koji su sve kriteriji imali ulogu u određivanju nekog svedočanstva kao vrednog izvora, uzbudljivog štiva ili istinite priče?

Milutin M. Ristić (1891–1970), rođen je u selu Turicama kraj Čačka. Po izbijanju Prvog svetskog rata bio je mobilisan u Skopskom đačkom bataljonu, u klasi koja je ostala upamćena kao klasa „1300 kaplara“. Sa ostacima svog bataljona je prošao Albaniju, da bi, posle boravka na Krfu, bio prebačen na Solunski front. Preživevši Prvi svetski rat, Ristić je upisao Pravni fakultet 1921. godine. Posle studija neko vreme je radio kao advokat, da bi se potom zaposlio u državnoj administraciji. Obavljao je službu sreskog načelnika u raznim mestima Kraljevine SHS/Jugoslavije, doteravši i do položaja podbana Vardarske banovine. Posle kapitulacije Kraljevine u Drugom svetskom ratu, Ristić je dospeo u zarobljeništvo, iz kojeg je pušten zbog zdravstvenih problema. Za vreme nemačke okupacije, Ristić je nastavio da vrši službu sreskog načelnika. Taj period njegovog života je obeležen raznim kontroverzama, koje su doprinele tome da Ristić, bežeći od nemačkih vlasti, oslobođenje dočeka u ilegali. Pod optužbom da je neprijatelj naroda, Ristić je kratko vreme proveo u zatvoru OZNE u Čačku, da bi ubrzo bio pušten na slobodu. Ostatak života je proveo u penziji, boraveći sa suprugom u Loznici. Bio je član Udruženja nosilaca Albanske spomenice.

Dragoljub S. Ranković (1894–1936) rođen je u Beogradu. U leto 1913–1914. godine završio je Prvu beogradsku gimnaziju, ali nije uspeo da položi i Viši tečajni ispit. U rat je mobilisan iste godine. Sačuvane stranice njegovog dnevnika počinju sa dešavanjima na Solunskom frontu. U Gorničevskoj bici, oktobra 1916. godine, na položaju „Polog“, Ranković je teško ranjen u nogu. Evakuisan je za Afriku gde je proveo ostatak rata. Uprkos brojnim operacijama, aprila 1918. godine, proglašen je za vojno nesposobnog. U Beograd se vratio aprila 1919. godine, gde je nastavio školovanje. Po polaganju Višeg tečajnog ispita, zaposlio se u Ministarstvu socijalne politike i narodnog zdravlja. Tokom 1919–1925. godine studirao je na Pravnom fakultetu u Beogradu. U međuvremenu se oženio i dobio troje dece. Vremenom je napredovao u Ministarstvu, pa je stigao na poziciju višeg savetnika. Istovremeno bio je jedan od aktivnijih članova Udruženja ratnih invalida Kraljevine Jugoslavije. Preminuo je 1936. godine u 42. godini.