Istočno pitanje

U nauci još nema pune saglasnosti o opsegu Istočnog pitanja (pitanja Bližega Istoka). Ima najšire shvatanje, koje sve borbe za vlast na evropskom jugoistoku i prednjoazijskom zapadu, u celoj istoriji ili bar od srednjega veka dalje, obuhvataju tim imenom, a ima ih koji to pitanje ograničavaju na diplomatsku borbu Rusije i evropskih Velikih sila o osmanlijsku baštinu posle Kučukkainardžijskog mira od 1774. godine.

Prvi polaze sa stanovišta istorijske geografije, vodeći računa prvenstveno o državno-političkoj organizaciji Bližega Istoka u istoriji, a drugi sa stanovišta novije diplomatske istorije.

Pri ovom drugom gledištu istoriografija se povodila za shvatanjem diplomatije Velikih sila i za slučajnošću da je u evropski diplomatski jezik uveden taj izraz dockan: na kongresu Sv. Alijanse u Veroni 1822. povodom Grčkog ustanka. Ali, taj se izraz može da prati daleko od tog vremena u prošlost čak do Lepantske bitke, prve velike pobede udruženih hrišćanskih sila nad Turskom (1571).

Istoričari koji su se bavili celim ovim pitanjem i gledali na njegovu suštinu i sadržaj, shvatili su ga u širem opsegu. Oni su videli da je to pitanje postojalo s istim značenjem, i ako ne uvek pod tim imenom, i daleko u prošlosti.

Većina ih shvatila ga je kao pitanje političke istorije Balkanskog poluostrva i Levanta u vezi sa osmanlijskom vlasti u tim oblastima.

St. Stanojević uzima u vremenskom pogledu šire, a u prostornom uže značenje Istočnog pitanja, protežući ga na celo istorijsko vreme i ograničujući ga na Balkaisko poluostrvo. U raspravi „Pred Srpsko-turski rat 1912. godine” posvećuje mu on podužu glavu pod naslovom „Istočno pitanje”. On mu daje ovaj opseg: „Istočno (balkansko) pitanje staro je koliko i istorija Balkanskog poluostrva. Ono je postojalo još u starom veku, nije skidano sa dnevnog reda kroz ceo srednji vek, a zadavalo je jednu od najvećih i najozbiljnijih briga državnicima svih država i naroda u moderno doba.”

Stanojević je naglasio tesnu vezu između Srpskog i Istočnog pitanja, smatrajući prvo kao bitni deo ovog drugog i ističući da se „istorija srpskog naroda skoro poklapa sa istorijom istočnog pitanja.”

Pisac jedne velike istorije osmanlijskog carstva, Cinkajzen, shvatio ga je pre nekih sedamdeset godina u posebnoj raspravi kao problem, koji se preko četiri veka vrti oko postanka, opstanka i budućnosti silne Otomanske carevine, koja se kao neka kob uvukla među evropske države.