Dnevnik sa puta iz Carigrada u Poljsku 1762. godine

Ruđer Bošković, veliki naš, originalni i široko uticajni filozof, bio je pre svega duboki naučnik koji se sa izvanrednim uspehom bavio skoro svim pozitivnim naukama svoga doba, matematikom, fizikom, astronomijom, geodezijom, itd. Tako, kao astronom je bio naročito poštovan i kao takav je on iz Londona poslat od strane Kraljevskog naučnog drušgva (londonske akademije) da u Carigradu osmotri petog juna 1761 godine prelaz Venere preko Sunca, što je trebalo da pruži jednu od osnovnih data za definitivno utvrđivanje razdaljine Sunca od Zemlje. Zbog mnogih nezgoda na putu do Carigrada, Bošković nije stigao na vreme da ovo astronomsko osmatranje učini, a u samom Carigradu se teško razboleo. Ali, kako u svakoj nesreći i sreće ima, promašeno astronomsko osmatranje Bošković je i nehotice bogato nadoknadio svojim promatranjima naroda, i života na istočnom delu Balkanskog poluostrva toga doba. Naime, kad je nešto prezdravio, krenuo je na proleće iduće 1762. godine u sviti engleskog ambasadora na caritradskom dvoru, Džeka Portera, da se preko Trakije, Bugarske. Moldavije i Poljske vrati u Italiju. Tom prilikom je on napisao ovaj čuveni Dnevnik sa puta iz Carigrada u Poljsku, književno i naučno delo prvoga reda, čiji francuski, nemački i poljski prevodi javljaju se pre samog italijanskog originala i bivaju tako brzo razgrabljeni da ni sam pisac Bošković nije mogao doći do svoga primerka.

Razume se da je ovaj putopis morao imati velikog uspeha kao izvanredno književno delo o životu i narodima u tadanjim „varvarskim zemljama“ Balkana koji je onda bio za kulturni Zapad što je za nas Afrika danas. Delo je bilo onda tim zanimljivije i za nas sad tim dragocenije, što ga je pisao neko ko je bio ne samo tanano osetljivi pesnik već i naučnik koji je navikao da oštrim pogledom i kritično promatra i vidi. Kao što je u svojoj filozofiji prirode znao da nerazlučivo spoji nauku i filozofiju, tako je Bošković u svome putopisu umeo da spoji lepu književnost i nauku. Zato danas ovo delo nije samo putopis koji se može čitati kao najzanimljiviji stvarni roman o Balkanu XVIII stoleća, već i bogati izvor i prava riznica podataka za razne nauke o balkanskim narodima toga doba, za opštu kulturnu i našu nacionalnu istoriju, za istoriju Turaka, Grka, Bugara. Rumuna, Poljaka, Italijana, pravoslavne i katoličke crkve, itd. za folklor, etnografiju i etnologiju, za geografiju, za političku ekonomiju, za istoriju prava, za arheologiju, za lingvistiku, za geomorfologiju, itd. Ceo nazadni i mračni život Balkana sredine XVIII stoleća je tu naučno vrlo tanano u svoj svojoj složenosti proanaliziran i književno u obliku putopisa kao celina dat.

I dat je tako konkretno i živo, sa tolikim izobiljem najzanimljivijih činjenica, jer je Bošković, kao i svaki pravi filozof, imao široki naučni interes i zapažanje za sve, da je nemoguće ovde obraćati čitaocu naročitu pažnju na ovo ili ono. Sve je tu zanimljivo, a čitalac će sam, prema svome ličnom ukusu i interesu, naći uvek ono što njega najviše zanima.

Međutim, postoji nešto što se kao krvav konac provlači kroz sve opise i daje ovom putopisu njegov opšti ton, a to je samo Boškovićevo duboko osećanje i tako snažno opisivanje krajnje bede, crnoga neznanja i užasne potlačenosti porobljenih balkanskih naroda s jedne strane a s druge surove „tiranije“ turskih feudala i turske državne uprave, potpuno rastočene neverovatnom korupcijom, koja se pretvorila u prećutni državni sistem, i užasnoga „despotizma“ turskih vazala. I jasno je da nije na strani „tiranije“ i „despotizma“ već na strani strašno eksploatisanog i potlačenog naroda, naročito bugarskog, naš Bošković, poznati prijatelj velikoga Franklina, koji je kao naučnik oslobodio čovečanstvo od groma a kao državnik svoju otadžbinu od tirana i koga je, kao novoizabranog člana, Dalamber dočekao u Francuskoj akademiji čuvenim stihom: „Eripuit coelo fulmen, sceptrumque tyranis“.