14.: Veliki rat

Našu predstavu o Prvom svetskom ratu oblikovao je Zapadni front, prizorima beskrajnih vojničkih rovova i scenama pozicionog rata koji je uz enormnu potrošnju vojnog materijala vođen na Somi i kod Verdena. Javnosti najpoznatije svedočanstvo o događanjima na tom frontu jeste roman Eriha Marije Remarka Na zapadu ništa novo, jedna od najčuvenijih knjiga o Prvom svetskom ratu i predložak za scenario istoimenog igranog filma. Ali, ne samo u javnosti, i u istorijskoj nauci se pri pomenu Prvog svetskog rata misli usredsređuju na Nemačku i na zapadnu Evropu. Smatra se, pre svega, da je rat vođen između Nemačke, Francuske i Engleske. Kao uzroci njegovog izbijanja navodi se nemačko-francusko „zakleto neprijateljstvo” podstaknuto neprežaljenim porazom Francuske u ratu sa Nemačkom (prim. prev.1870/71), koji je doveo do gubitka pokrajina Alzasa i Lorene, nastojanje vilhelminske Nemačke da postane svetski dominantna sila, a istovremeno izgradnja i naoružavanje nemačke ratne flote, i britanska zavist prema Nemačkoj kao novostasaloj privrednoj sili.

Mahom je potisnuto u zaborav da su istočna i jugoistočna Evropa bile izložene većim stradanjima nego zapadna i srednja Evropa. Dok su na zapadu države poput Španije, Švajcarske, Holandije, Danske, Švedske i Norveške uspele da očuvaju neutralnost, rat je zahvatio celu istočnu Evropu, uključujući Balkan, gde je i počeo. Rat nije izbio igrom slučaja na Balkanu. Postojali su brojni, složeni razlozi. Još manje je poznato da su gubici bili veći na Istočnom i Jugoistočnom frontu, na Bliskom i na Srednjem istoku, nego na Zapadnom frontu, poprištu krvavih bitaka usmerenih na eliminaciju ratnog materijala i žive sile. Više od trećine srpskih i rumunskih vojnika stradalo je u ratu, bezmalo dvostruko više nego u nemačkoj ili u francuskoj vojsci. Otomanska armija je izgubila 20 odsto trupa, dvostruko više od Britanaca ili od Italijana. Bilans bi bio još porazniji, ako bi se sabrale žrtve civilnog stanovništva istočne Evrope i Male Azije.

Odsustvo analize istočnoevropske dimenzije svetskog rata u prilazu problematici – do nedavno evidentno i u naučnim istraživanjima – dovodi se u vezu sa nastojanjima u Sovjetskom Savezu da se naglasak stavi na rusku revoluciju. Mit o revoluciji dugo je potiskivao u zaborav Veliki rat u istočnoj Evropi. Ne samo u Sovjetskom Savezu, već i u zemljama koje su posle 1945. postale njegovi sateliti. Slično je bilo u Turskoj. Prvi svetski rat ni onde nije dobio ključno mesto u kolektivnom sećanju. Istorijski značaj je dat sukobima i ratovima neposredno proizašlim iz Velikog rata, kojim je posle pobede nad Grčkom omogućeno uspostavljanje turskog suvereniteta i proglašenje republike.

Prvi svetski rat dobio je opšte prihvaćeni naziv tek po izbijanju Drugog svetskog rata. U Francuskoj, Engleskoj i Italiji još uvek se pretežno koristi izraz Veliki rat. U ranijim vremenima izraz Prvi svetski rat korišćen je povremeno, pre svega u Nemačkoj, da bi se na taj način istakao njegov značaj za svetsku istoriju. Nemačka istoriografija Velikog rata bila je usredsređena na tumačenja u usko nacionalnom interesu. Cilj istraživanja posle 1918. bio je da se opovrgne teza o nemačkoj ratnoj krivici, a napori posle 1945. usredsređeni su na preispitivanje uticaja posledica Prvog svetskog rata na „zastranjivanje” koje je dovelo do Hitlera i do Aušvica.