Sveti Sava

Kada se piše život Svetog Save, piše se u stvari početak naše prosvete u Srednjem veku. Njegova ličnost i njegov rad bili su izvor, vekovima, srpske kulture.
Kao što se sa dinastijom Nemanjića započinje državna istorija srednjevekovne Srbije, tako da je u narodu postojala svest kao da pre Nemanje, države i nije bilo, tako i istorija srpske, srednjevekovne prosvećenosti počinje, isključivo, Svetim Savom, kao da je pre njega i nije bilo.
Mada je u romanskim državama i narodima osnova svih institucija i svake kulture klasična, helenska i latinska, izvor prosvećenosti smatra se da je bilo: primanje hrišćanstva. Kod Slovena, koji su bili naseljeni u onim krajevima Evrope, kuda klasična kultura nije dopirala, ta se teza još više nameće.
Danas, međutim, nauka uči da su i varvarski narodi, pri pojavi na „pozornici” istorije, i pre primanja hrišćanstva, već imali svoju „varvarsku” kulturu, tako da se čak i istorija umetnosti bavi tom prošlošću onih varvara koji su išli pred Slovenima, prošlošću Mongola, germanskih Bajuvara, Herula, Gota, Gepida i Longobarda.
Što se o početcima kulturnim, kod Južnih Slovena, tako malo zna, tome nije uzrok njihovo „varvarstvo“, nego, pre svega, što njihova prva pojava na istorijskoj „pozornici“ pada u najmračnije doba, u epohu hunskih najezda. Sem toga, i istorijski, njihovo „doseljavanje” na Balkan, i danas još, spada u jedno od najzamršenijih pitanja tih krvavih vremena.
Bez ikakvog podvlačenja, slobodno se može reći, da su do XIX veka, do stoleća slavenofila, tuđinski istoričari neprijateljski raspoloženi prema prošlosti, pa i kulturnoj, našeg naroda.
A da su germanski i romanski hroničari, i crkveni, kao i letopisci Vizanta, pisali, u Srednjem veku, o našem narodu, zlonamerno i namešteno, i to se može utvrditi.
Po klasicističkoj tezi, pri svom dolasku na Balkan, Južni Sloveni bili bi najgori „varvari“ i među varvarima.
Kad se o njima piše, to ni malo ne zvuči lepše, nego ono što se o krvoločnim, azijskim Hunima i Avarima zapisalo. Kada ih Jovan Episkop Efeski opisuje 584 god. p. Hr. pod Solunom, on veli: „stanuju, sede i počivaju u rimskim provincijama, bez briga i straha, pljačkajući, ubijajući, paleći, bogati srebrom i zlatom, ergelama konja i silnim oružjem, naučivši da ratuju kao i Rimljani“.
Ne može se, međutim, poricati da je, na osnovu istorijskih podataka o Južnim Slovenima, još u njihovoj prapostojbini, lako steći drukčije mišljenje, nego što su ga imali ti crkveni velikodostojnici o tom nekrštenom narodu koji, očigledno, nije hteo više da iz njenih oblasti ode.