Zadužbinarstvo kod Srba

Knjiga „Zadužbinarstvo kod Srba” rezultat je višegodišnjeg istra¬živačkog rada. Ona predstavlja izraz želje autora da se u vidu sinteze ukaže na najznačajnije srpske zadužbine, koje na posebno upečatljiv način predstavljaju i objašnjavaju zadužbinarstvo kao bitnu, a, možda, i naj¬značajniju karakteristiku srpskog nacionalnog bića.
Autoru nije bila namera da u knjizi prikaže sve srpske zadužbine, osnovane u daljoj i bližoj prošlosti, jer to naprosto nije ni moguće u ovakvom tipu dela. Impozantan je broj zadužbinara koji su zaveštali svoju imovinu i osnovali zadužbine. Ali, nažalost, još nije urađen njihov kompletan i jedinstven popis. Ipak, na osnovu raspoloživih podataka Univerziteta u Beogradu, SANU, Matice srpske, Srpske pravoslavne crkve i drugih institucija i organizacija koje imaju veći broj zadužbina, sa sigurnošću se može tvrditi da je njihov broj nekoliko stotina. Samo u Arhivu Srbije čuva se građa o više od 400 zadužbina.
Veliki je broj zadužbina koje su u prošlosti osnivali mnogi ktitori, i ne samo pojedinci. Ali, o nemalom broju njih gotovo da i nema značajnijih podataka. O tom zadužbinarstvu govore, uglavnom, legende i narodna predanja. Ima pojedinaca, zadužbinara – ktitora, koji su osnivali i gradili i po nekoliko zadužbina, neki čak i po više desetina. Mnoge za¬dužbine su, nažalost, s vremenom uništene, ugasile se i nisu obnovile svoj rad, iako su u nekom proteklom vremenu imale značajnu ulogu u razvoju Srbije i srpskog društva.
Knjiga je koncipirana tako da se celokupna problematika zadu¬ž¬binarstva kod Srba, koliko je god to bilo moguće, izloži što celovitije i preglednije kroz više posebnih poglavlja i celina: Zadužbinarstvo u prošlosti; Fruška gora – „Srpski Atos”; Darivali su svome rodu; Zadužbine u današnje vreme; Zadužbine u zagraničju i susednim zemljama i Zadužbine u dijaspori.
Zahvaljujem svima koji su mi savetima, podrškom, dostavljenim poda¬cima i foto-materijalom pomogli da pripremim ovu knjigu.
Autor
U Beogradu, 2011.

Najveća je zadužbina načiniti namastir, ili crkvu, kao što su Srpski carevi i kraljevi gradili; potom je zadužbina načiniti ćupriju na kakvoj vodi, ili preko bare; kaldrmu po rđavom putu; vodu dovesti i načiniti blizu puta (i to se kaže graditi i načiniti – sebi – zadužbinu); usaditi ili nakalemiti voćku blizu puta, gladnog naraniti, žednog napojiti, golog odjesti (no ovo se kaže činiti i učiniti zadužbinu) itd.
Turci i današnji dan grade i čine sve te zadužbine. Mnogi begovi Bo¬sanski nadgledaju i opravljaju česme i ćuprije po Srbiji, koje su njiovi sta¬ri prije stotine godina gradili, kao n. p. Rustambegović iz Zvornika Dugu česmu u Tršićkom polju, i drugi nekakav (Bosanski beg) Jadransku ćupriju između Lješnice i Lipnice. Takove zadužbine drugi ne smeju nipo¬što opravljati, nego onaj čije su od starine.
„Da vi znate naše manastire
Slavni naši cara zadužbine –
Da vidite divnu Studenicu,
Nedaleko od Novog Pazara,
Zadužbinu cara Simeuna –
Prvu babo sagradio crkvu,
Krasnu slavnu sebi zadužbinu.”
Vuk Stefanović Karadžić,
Srpski rječnik, 1818.

ZADUŽBINARSTVO KOD SRBA
Slavko Vejinović
Počeci zadužbinarstva u Srba sežu duboko u srednji vek. Dinastija Nemanjića, visoka vlastela, kao i crkveni velikodostojnici, od XII do XV veka darivali su srpskom narodu neprevaziđene i neprocenjive vrednosti u oblasti kulture, duhovnosti, građevinarstva, arhitekture, likovne umetnosti. Kroz zadužbinarstvo može se sagledati ekonomska snaga, kulturna, prosvetna i sveukupna duhovna moć srpskog naroda, koji je bio sposoban da stvori tako velika i vredna dela. Naklonost i ljubav prema gradnji manastira karakteristična je za sve zadužbinare srednjovekovne Srbije. Njihove zadužbine nose notu ličnog obeležja ktitora, ali i pečat njegove individualne prepoznatljivosti. Oni koji su podigli manastir ili crkvu ili koji su ih obnovili, sticali su pravo da se nazivaju ktitorima. Kod velikog broja manastira i crkava, međutim, nema podataka o njima. Manastiri, građeni kao zadužbine, bili su ne samo molitvena i verska središta, već istovremeno i mesta okupljanja, u kojima je narod, predvođen sveštenstvom, donosio važne odluke koje su neposredno uticale na njegovu sudbinu.
Zadužbinarstvo, nastalo u novom veku, ogleda se u trajnom darivanju privatne imovine za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva. U tom smislu, između zadužbinara i društva uspostavlja se uzajamni odnos. Naime, zadužbinar daje svoju imovinu za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva, dok društvo ima moralnu i pravnu osnovu da omogući ostvarivanje ciljeva kojima je zadužbinar bio motivisan u vreme osnivanja zadužbine. Polazeći od rečenog, Slavko Vejinović se latio odgovornog i složenog zadatka da sačini rad koji nas upoznaje sa najznačajnijim zadužbinama i zadužbinarima u srpskoj istoriji. Kao rezultat višegodišnjeg istraživačkog rada na izvornim dokumentima i bogatoj literaturi, sačinio je tekst koji se sastoji iz nekoliko celina, tematski i sadržajno povezanih.
Najveću celinu čine sakralne zadužbine, nastale u srednjem veku, ali i u kasnijim vremenima. Prezentaciji manastira Vejinović je pristupio selektivno. Predstavio je najznačajnije, koji se nalaze u Srbiji, kao i u Crnoj Gori, Makedoniji, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Rumuniji i Mađarskoj. Upoznao nas je i sa manastirima iz prekomorskih zemalja, SAD i Australije, nastalim u XIX i XX veku. Zadužbine koje su pojedinci i ustanove darovali „na polzu naroda svog” autor je predstavio u dve celine, kako u prošlosti, tako i u današnjem vremenu, u domovini i rasejanju. Govoreći o zadužbinarima, kao specifičnom soju ljudi, Vejinović zaključuje:
„Raditi mukotrpno čitavog života i sticati bogatstvo i sve to odjednom i velikodušno ostaviti svome rodu, a ne svojim naslednicima – mogli su da urade samo ljudi dubokih patriotskih osećanja, svesni nacionalnih interesa, ciljeva, stremljenja i, nadasve, interesa i potreba svog naroda”.
Kada je reč o ustanovama, autor je posebnu pažnju posvetio Karlovačkoj bogosloviji, Karlovačkoj gimnaziji, Srpskoj učiteljskoj školi u Somboru, Novosadskoj gimnaziji, Matici srpskoj i mnogim drugima.
Zadužbine iz novijeg vremena, koje nam Vejinović predstavlja, prevashodno su posvećene velikanima naše prošlosti, kao što su: Dositej Obradović, Vuk Karadžić, Petar Petrović Njegoš, Ivo Andrić, Miloš Crnjanski, Branko Ćopić, Desanka Maksimović. Kao zadužbinari, pominju se: Ilija Milosavljević Kolarac, Sima Andrejević Igumanov, Atanasije Gereski, Đorđe Vlajković i drugi. Autor je obuhvatio i zadužbine u dijaspori, prevashodno u Budimpešti – Tekelijanum, Zadužbina Jakova Ignjatovića, Zadužbina Nauma i Jelene Bozda, Angelineum. Predstavio je i zadužbine u Temišvaru – Makrin dom, Skarlatin dom, kao i Tekelijinu crkvu u Aradu. Ovome treba dodati zadužbine Srba u daljoj dijaspori, na čijem čelu stoji zadužbina Mihaila Pupina.
Rukopis Slavka Vejinovića, koji je dosadašnjim publicističkim radom dao značajan doprinos izučavanju zadužbinarstva u Srba kroz vekove, zasnovan na validnim izvorima, izložen je na sintetičan način. Tako smo, na jednom mestu, dobili delo o zadužbinarstvu koje krasi srpsku istoriju kroz više od osam vekova. Ono podstiče da ovu tradiciju treba nastaviti, obogaćivati i prilagođavati savremenim uslovima; tim pre što afirmiše visoku nacionalnu svest i kulturu srpskog naroda na planu zadužbinarstva, kroz različite oblike i sadržaje.

Recenzent, prof. dr Ljubivoje Cerović