Rezervni igrač nižerazrednog kluba

Roman Rezervni igrač nižerazrednog kluba sastoji se od dvadeset i tri poglavlja u kojima se prati sudbina Miroljuba Stojkovića, zvanog Miki Pevač, od njegovih dvadeset i šest godina do četrdeset (u istorijskoj perspektivi reč je o dobu između 1988. i 2002). Autor Slađan Martinović navedeni životni period posmatra kao ključan u samospoznaji, ali i u formiranju čovekovog odnosa prema životnim vrednostima i svetu uopšte. U junakovom duhovnom razvoju posebno su istaknuta pitanja prolaznosti i večnog trajanja, odnosno svrsishodnosti ljudskog postojanja.

Paralelno s pričom o ljubavi, gubitku ličnog zadovoljstva i slobode, uvodi se priča o ratu i propasti jedne države (SFRJ). Prožima se lični i opšti plan. Dominantna slika veselja, bančenja, svadbarskog slavlja iz prvog poglavlja preobratila se u sumornu sliku ispraćaja u rat, stradanja, iseljeništvo. Premda rat nije neposredno predstavljen, njegova atmosfera ispunjava prostor stiškog sela i utiče na živote ljudi. Radost i bezbrižnost zamenjuju osećanja tame, straha i neizvesnosti. Višednevne svadbe proređuju se, dok ispraćaje u vojsku menjaju odlasci na ratište. Kao posledica toga dolazi do raspada junakovog orkestra. Dotadašnji smisao života – drugarstvo – uzdrman je selidbom prijatelja u inostranstvo, pa junak životno uporište pronalazi u realizaciji ljubavi. Zbog toga on, nakon što mu se voljena devojka odseli, za njom opsesivno traga. Lik Tamare pojavljuje se tako kao lajt motiv romana i simbol je ispunjenja, ličnog smiraja, utemeljenja.

Likovi u romanu nisu jednodimenzionalni. Tako, u jednom trenutku, pod dejstvom alkohola, Radomika, nepristupačan, svadljiv i težak čovek, preobraća se u dobrog pevača istančanog sluha, dok strastveni ženskaroš harmonikaš Živa, posle određenog životnog razočaranja, postaje veran i dobar suprug istovremeno odbacujući i zaboravljajući dotadašnje prijatelje s kojima je bekrijao. Posebno su zanimljivi preobražaji junaka u delu romana koji pripoveda o životu u tuđini (Trst). Pružena je galerija likova iseljenika otuđenih i iskorenjenih – u govoru mešaju lekseme srpskog i italijanskog jezika, pokušavaju da zaborave sopstveno poreklo i selo, lična imena prilagođavaju italijanskom obliku, prema zemljacima pokazuju pretežno osećanja prezira, zavisti i neprijateljstva… Zajedničko većini je osećanje usamljenosti. Ono se javlja i kod onih koji su se snašli među tuđim svetom i kod onih koji nisu, a mnoge od njih usamljenost je odvela u depresiju i alkoholizam, probudila im osećanje suvišnosti, nepotrebnosti, misao o samoubistvu.

Pitanje o identitetu predstavlja jedno od važnijih u ovom romanu i usko je povezano s gubitkom ličnih iluzija, tematikom rata, iseljeništva, iskorenjenosti i usamljenosti.Priča o samospoznaji, samoodređenju i identitetu osobito će se pokazati zanimljiva u sceni opisa dešavanja tokom jedne fudbalske utakmice. Pažnju glavnom junaku s meča skreće zagrevanje rezervnog igrača za kojeg nije siguran da li ga iko sem njega vidi, a s kojim se kasnije identifikuje. Isto tako interesantan je trenutak kada Miki, za vreme proslave pobede fudbalskog tima svog nekada najboljeg drugara, zaboravlja vlastito ime i izgovara njegovo: „Nisam se mogao setiti svoga imena. Usne su mi neprestano mrmljale: `Zovem se Mikele, ja sam Mikele, Mikele`“.Ubrzo se i tačka gledišta glavnog junaka menja te kada pripoveda o iseljenicima čini to u prvom licu množine (Mi), čime se ukida do tada prisutna opozicija junak / iseljenici.

Jedna od ključnih tema romana, istaknuta i naslovom, ogleda se u pokušaju da se ostavi trag u svetu, pobedi prolaznost i zadobije oreol večnog trajanja. Isprva junak veruje da se samo sticanjem svetske slave (igranjem u prvom timu) može ostvariti ovaj cilj; biti neko, biti poznati muzičar (fudbaler), biti cenjen, uvažavan, priznat značilo je postojati, ispuniti smisao življenja. Međutim, vremenom se kod junaka javlja svest o kontinuitetu koji iznova osmišljava život, omogućuje prihvatanje sopstvene prolaznosti, konačno, osvedočuje postojanje samo.

Roman Rezervni igrač nižerazrednog kluba teško je žanrovski odrediti. Ima u njemu elemenata i društvenog romana, i istorijskog, i ljubavnog, ali i romana identiteta, romana o izgubljenim idealima, stranstvovanju. Premda bi se moglo učiniti da je iznad svega reč o romanu o gubitku, njegova priča ispunjena je pronalaženjem veza među ljudima koje iznova osmišljavaju život i pružaju utemeljenje pojedincu. Tematska raznovrsnost i višeslojnost dela čine zanimljivim ovaj roman različitim profilima čitaoca. Slađan Martinović umešno vodi priču, njegovi karakteri psihološki su verno ocrtani, poređenja neusiljena i dobro izvedena, opisi sredina autentično dati. Ritam rečenice prati dinamiku pripovedanja, jezik je „živ“, narodni, kolokvijalan, pa je otuda leksički fond romana obogaćen mnogobrojnim lokalizmima i italijanizmima, ali i vulgarizmima koji su u funkciji dočaravanja karaktera, podneblja i opšte svadbarske, ratne i izbegličke atmosfere.

Od ostalih romana slične tematike ovo delo pre svega izdvaja odabir glavnog junaka – reč nije o urbanom buntovniku ni intelektualcu suprotstavljenom opštem sistemu vrednosti, već seoskom svadbarskom pevaču. Otud će mnogi elementi romana – jezik, humorni efekti, doživljaj sveta, ženskog, muškog, nacionalnog entiteta, ali i religije – sadržati osobenosti junaka ovakve egzistencije. Upravo u vezi s zanimanjem glavnog lika su i stihovi popularne muzike koji se kao lajt motivi javljaju tokom čitavog romana u funkciji dubljeg oslikavanja unutrašnjih stanja i izražavaju junakovu samosvest o sopstvenoj sudbini. Takođe, za razliku od većine romana koji za tematiku imaju ratne devedesete godine, ovaj roman nije opterećen balastom ideološko-kritičkog odnosa prema konkretnoj političkoj situaciji. Njegov junak je čovek koji se obreo u jednom vremenu i na određenom prostoru i postupa shodno datim okolnostima, baveći se, umesto dnevno-političkim razmatranjima, temeljnim egzistencijalnim pitanjima kao što su smisao sopstvenog života, prisustvo zla u svetu, odnos greha i pokajanja… Svakako, posebnost ovoga romana predstavljaju intenzivne slike surove realnosti srpskog seoskog čoveka (i muškarca i žene) u periodu devedesetih godina HH veka u Srbiji, Trstu i Beču; slike lišene idealizacije karaktera čak i u prikazu glavnog junaka.

Rezervni igrač nižerazrednog kluba snažno je i umetnički uspelo delo. To je knjiga koja treba da bude pročitana i koja je važna za savremenu književnost. U njoj je spoj modernog senzibiliteta i tradicionalne vere u čudo, ispripovedan kroz slike duhovnog buđenja modernog čoveka koga istorijski usudi čine višestrukim izgnanikom –iz domovine, porodice, prijatelja, sopstvenog bića.

Zbog svega ovoga čitanje Martinovićevog romana uzbudljivo je, zanimljivo i inspirativno.

– dr Bojan ČOLAK, naučni saradnik, Institut za književnost i umetnost, Beograd