Dnevnik Velikog rata

„Koncepcija Gordane Ilić Marković da u knjizi Dnevnik Velikog rata, Prvi svetski rat u ogledalu srpske književnosti i štampe uporedo stavi književne i novinske tekstove, dnevničke zapise i pesme, diplomatsku prepisku i ratna sećanja pokazala se kao uspešna. Stvorena je gusta mreža svedočenja sa ratišta i iz ratnog zaleđa (iz okupiranog Beograda, Šapca, Soluna, sa Krfa, iz Bizerte, Pariza, austrougarskih logora). Autorka nije dala primarno mesto književnim tekstovima niti je bila mišljenja da dokumentarni tekstovi treba da budu tek kontekst za bolje razumevanje književnih. Smatrajući sve tekstove podjednako relevantnim, ona je izbegla podelu na centar i periferiju i omogućila da se tekstovi međusobno sučeljavaju, ukrštaju, podudaraju ili sukobljavaju. U tako uspostavljenoj mozaičkoj konstelaciji, pesnički tekstovi nisu izgubili na vrednosti, a dokumentarno-umetnički i publicistički su viđeni u novom svetlu.

Prisustvo drugog, suparničkog pogleda i izvora, pokazalo se posebno važnim u segmentu rata koji se odvijao van fronta, gde nisu bile sukobljene vojske, već nacionalni i kulturni identiteti. To je bio prostor ’kulturnog rata’ u čijem središtu su se našli srpski jezik i ćirilično pismo.“

dr Vesna Matović, Institut za književnost i umetnost, Beograd

„Ovo je višestruko srećan, pogođen odziv godišnjici, potrebi kulture pamćenja da ne zaboravi znamenite događaje iz prošlosti, da simbolički (u vidu pisane riječi) podigne, ili obnovi, ili posjeti spomenike toga doba. U neprekidnoj borbi između istorije i savremenosti, ovakve knjige pomažu da se uspostavi barem privremena ravnoteža, barem iz pijeteta prema stradalima.

Autorka nije birala svjedočanstva slave, već stradanja. Nije slučajno što je svoj predgovor izboru tekstova naslovila ’Izbegavah setiti se’, prvom rečenicom iz proze Viđenje 1915. Momčila Nastasijevića. Toliko su neizdržive slike stradanja da svaka naknadna, kasnija stilizacija mora da ih preoblikuje.

Vrlina ove knjige je što je spojila izvore različitog tipa i što je vezana za različite oblasti: i književnost, i štampa, i plakati, i vijesti/komentari, poezija i proza, memoarski spisi i dnevničke bilješke. Autorka je obavila višestruka istraživanja i uspjela da Veliki rat osvijetli sa različitih stanovišta. Nema u srpskoj istoriji takvog spoja pobjeda i poraza, poraza i pobjeda, ni takvih stradanja kakva su se desila u Prvom svjetskom ratu.

Ovakva istraživanja nas podsjećaju da bi pravi prilog pijetetu prema žrtvama i podvizima generacija Velikog rata bio u prikupljanju, sistematizaciji dokumenata. Nikada nije kasno da se opredjeljujemo prema vrijednostima i da, ako nema uslova da se bude vitez i svetac, ima uslova za ponos i dostojanstvo, kako bi rekla Isidora Sekulić.“

prof. dr Dušan Ivanić, Filološki fakultet, Univerzitet u Beogradu

„Sabirajući odlomke dnevničkih beležaka, pisama, književnih dela srpskih, austrijskih i nemačkih autora, od onih čija imena i biografije čine temelje književne moderne ili političke i vojne istorije prvih decenija dvadesetog stoleća, do onih koji su danas gotovo bezimeni, svojim pisanjem o Velikom ratu, u njegovu istoriju i mozaik kolektivnog sećanja ugradili tek pokoji mali kamen, Gordana Ilić Marković je pažljivim izborom sklopila snažnu i upečatljivu sliku rata i ljudskih sudbina. Pisci, novinari, slikari, vojnici, diplomate svedoče o sudbinskom potresu koji je u četvorogodišnjem ratnom pokolju zbrisao Evropu belle epoque i izmenio ne samo njenu političku kartu, već je slično uticaju ratne psihoze na vojnike u rovovima, preoblikovao shvatanja savremenika o ulozi, smislu i mestu umetničkog stvaranja, njihov odnos prema politici, ideologiji i humanizmu.

Dokumentarni materijal u izboru priređivača, uvodni tekst, prilozi istoričara Mileta Bjelajca i Antona Holcera, naučni aparat, ilustracije, hronologija, biografske beleške, čine knjigu, pisanu izvorno za nemačko govorno područje, i te kako zanimljivom i potrebnom srpskim čitaocima. Ova knjiga upozorava na snagu istorijskog i kulturnog zaborava, podstiče na razmišljanje o odnosu umetničkog stvaranja i ratnog razaranja, otvara mogućnost za složenije viđenje istorijskog iskustva i prosuđivanje o njemu.“

prof. dr Milan Ristović, Filozofski fakultet, Beograd