Sentandreja – srpske povesnice

Barokna Sentandreja nastala je u XVIII veku, u ono nemirno ali i srećno doba njenih trudoljubivih i mudrih počtenorodnih graždana i preosvećenih vladika. Blagodareći jednima i drugima ostavrena je ovde srpska kulturnoistorijska spomenička celina: divotne crkve ukrašene duborezbarenim, pozlaćenim ikonostasima koji uokviruju prelepe slike svetiteljske, što sa Muzejom Eparhije budimske predstavlja jedinstvenu tvorevinu srpske nacionalne svesti, ali i umetničke radoznalosti. Samo je plahovita priroda sa Balkana doseljenih i uznemirenih Srba mogla ovde, u tuđini, da ostvari bar deo onoga što su obezbeđene nacije tada postigle. Srbi su, tamo na Severu, u svojoj Sentandreji, odvojeni od matice, od sopstvene tradicije, a duhovno rekao bih i emotivno neraskidivo vezani za nju, bili svesni svog istorijskog postojanja i svoje misije. I zbog toga su se dokazivali vrednim i trajnim delima koja i sada potvrđuju njihovo negdašnje prisustvo na međama davnih seoba.

„Nema dva mesta koja su više slična nego Sentandreja i Hilandar, iako se čini da nisu ništa nalik. Nigde nije srpski barok, u svetlosti slobodnog života, čist kao u Sentandreji, ni srpski srednji vek, kroz vizanijsku i mediteransku kulturu, živ kao u Hilandaru… Sentandreja je na suprotnoj geografskoj tačci, odjek Hilandara. Visoki zvonici njenih kitnjastih crkava, kovano gvožđe na kapijama, ikonostasi, stolovi, pevnice, nadgrobne ploče, grobovi, svetovne građevine sa zabatima, tremovima i kosim crvenim krovovima, čine od nje najraniju i najveću tvorevinu baroknoga stila. Sentandreja na Dunavu usred Mađarske, i Hilandar na Jegejskom moru u Grčkoj, jedinstvena su dva primera grandioznih spomenika koje je jedan narod podigao u tuđoj zemlji, van svojih državnih granica.“
Milan Kašanin (1966)

„… kada je reč o arhitekturi treba reći da su Srbi u Ugarskoj stvorili i čitave urbanističke celine, od kojih je najbolje očuvana ona u Sentandreji. Barok, rokoko i klasicizam su osnovni umetnički pravci, u kojima se, slična kao i crkvena razvija i ona profana arhitektura. U Sentandreji na nekadašnjem glavnom trgu, i danas stoji barokni, mermerni krst Srpskog trgovačkog „sodružestva“ sentandrejskog iz 1763. godine, kao jasno svedočanstvo i simbol ovog grada.“
Dejan Medaković (1982)